گنبد سلطانیه به بزرگ‌ترین گنبد آجری ایران معروف است، از سال ۷۰۳ تا ۷۱۳ قمری طی ۱۰ سال و به دستور پادشاه مغول اولجایتو یا همان سلطان محمد خدابنده و با طراحی خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی و معماری شخصی به نام سید علی‌شاه ساخته‌شده است.
این گنبد به‌عنوان اولین و قدیمی‌ترین گنبد دوجداره دنیا نیز شناخته می‌شود، جرزها برای انتقال وزن گنبد به شالوده‌ها طراحی شده‌اند. این بنا در طبقه همکف و طبقه اول با فضاهای مرتبط با گنبد، نزدیک به مستطیل بوده و در طبقه‌های دوم و سوم هشت‌ضلعی است. همچنین سیستم دوجداره این گنبد از ویژگی‌های منحصربه‌فرد گنبد است که به دلیل بالا بودن مقاومت بنا درلنگرهای خمشی و برشی باعث می‌شود گنبد در برابر زلزله آسیب‌ناپذیر باشد.
تربت‌خانه در قسمت جنوبی گنبد قرار دارد و در زمان اولجایتو، خاک نجف و کربلا را به سلطانیه انتقال دادند و از آن برای ساخت قسمتی از بنا استفاده کردند. تربت امام حسین (ع) در دیوارهای محراب و برای نوشتن سوره ملک استفاده شده است. به همین علت این قسمت به تربت‌خانه معروف شده است.
همچنین می‌توان نقوش زیبای هشت‌ضلعی تربت‌خانه و ازاره‌های آن را مشاهده کرد. در واقع هنر کاشی‌پزی در آن دوران بسیار پیشرفته و کم‌نظیر بوده است.
درباره تربت‌خانه نیز صاحب‌نظران آرای متفاوتی دارند ازجمله دیولافوا آن را مربوط به دوره صفوی دانسته و از طرح خود حذف کرده است.
میر فتاح استاد دانشگاه و باستان‌شناس برجسته کشور، ساخت تربت‌خانه را تقریباً همزمان با گنبد دانسته و می‌نویسد: «با وجود عدم یکپارچگی بین تربت‌خانه و گنبد و جدید بودن آن محققان بر این باورند که تربت‌خانه بین سال‌های ۷۱۴ و ۷۱۵ هجری‌قمری ساخته شده است.»
تربت‌خانه در دیوار ضلع جنوبی دارای محرابی است که تزئینات کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری بسیار زیبایی دارد که بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی این بنا کمی پس از احداث و تکمیل گنبد ساخته و به آن الحاق شده است.
بنای تربت‌خانه دارای ابعاد واقعی ۱۷.۶۰ متر طول، ۷.۸۰ متر عرض و ۱۶ متر ارتفاع دارد و پوشش سقف آن از سه طاق و تویزه ساخته شده است. تربت‌خانه با ازاره یا همان روکش حفاظتی دیوار که به حاشیه‌های تزئینی گفته می‌شود که از کف اتاق تا ارتفاع یک متری پوشانده شده است.
در ارتفاع ۳.۴۰ متری از کف کتیبه، زیبایی در دو قلم‌ریز به خط کوفی مشجر و قلم درشت به خط ثلث با آیاتی از قرآن کریم سوره الملک نگارش شده و اطراف کلمات نیز از تزئینات اسلیمی استفاده شده است.
از دیگر عناصر تزئینی تربت‌خانه، کاشی‌کاری است که شامل تکرار یک طرح اسلیمی و در اطراف در اصلی تربت‌خانه قرار دارد. نقوش روی کاشی‌های این بخش قطعاً توجه همه را به خود جلب می‌کند. این کاشی‌ها توانایی بالای ایرانیان در هنر کاشی‌کاری را به دنیا ثابت می‌کند و دارای لعاب‌هایی به رنگ‌های سفید، لاجوردی و فیروزه‌ای با تکنیک معرق‌کاری است. ادامه این نقوش با کاشی‌های هندسی شش‌گوش و طرح‌هایی شامل اشکال گل‌وبوته که دارای رنگ‌های طلایی (تکنیک مینایی) بوده است، اجرا شده است. بر اساس برخی روایات، وجه‌تسمیه نام تربت‌خانه، استفاده از تربت کربلا در ساخت آن است.
پوشش سقف تربت‌خانه از سه واحد طاق و تویزه ساخته‌شده و قطر طاق وسطی که بزرگ‌تر است ۹ متر و طاق‌های طرفین سه متر است در ارتفاع سه متری از کف، در گرداگرد آن کتیبه‌ای در دو قلم‌ریز به خط کوفی مشجر و قلم درشت به خط ثلث نوشته شده و اطراف کلمات را تزئینات اسلیمی پر کرده است. برخی اشاره به این داستان دارند که این فضا برای انتقال حرمین شریف دو امام بزرگوار حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) در نظر گرفته‌شده است که به دلیل مخالفت علما، این عمل انجام نشده است. به دلیل استفاده از تربت آن امامان در مصالح ساخت این فضا به آن تربت‌خانه می‌گویند.
گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه که زمانی پایتخت ایلخانان بوده در ۳۰۰ کیلومتری تهران قرار دارد و یکی از جاذبه‌های فوق‌العاده و دیدنی شهر زنجان است. این گنبد از تمام نقاط شهر قابل‌رؤیت است و برای بازدید از آن باید به شهر سلطانیه، میدان علامه حلی، بلوار علامه حلی، خیابان اریباد بروید.
انتهای پیام/
